آیا جامعه ایران در حال فروپاشی است؟

نویسنده: دکتر توماج آریان*

دانشمندان تحقیقات زیادی را در مورد فروپاشی جوامع و علتهای آن انجام داده اند.یکی از مهمترین این تحقیقات را جرد دایموند* (Jared Diamond)دانشمند آمریکایی انجام داده است.

در این نوشته سعی میکنم نظریه دایموند در مورد فروپاشی جوامع را توضیح دهم و آن را با جامعه ایران مقایسه کنم و ببینم آیا جامعه ایران در معرض فروپاشی است یا خیر.

بدون شک نظرات جرد دایموند منبع معتبری برای فکر کردن به این پرسش است. او شش علت را برای فروپاشی جوامع مطرح می‌کند. دایموند معتقد است که فروپاشی جوامع به ندرت نتیجه‌ی یک عامل منفرد است، بلکه حاصل ترکیب چند عامل پیچیده و مرتبط به هم است.

این عوامل عبارتند از:
۱ـ اثر انسانی بر محیط:
مصرف بی‌رویه‌ی منابع طبیعی ،نابودی منابع طبیعی، از بین بردن جنگل‌ها، فرسایش خاک، کمبود آب و کاهش تنوع زیستی

۲ـ تغییرات آب‌وهوایی:
تغییرات ناگهانی یا تدریجی در آب‌وهوا که شرایط زیستی را سخت می‌کنند.

۳ـ دوستی با همسایگان:
ارتباط دوستانه و فعال با همسایگان باعث رشد جامعه می‌شود و پیشرفت و بهزیستی همسایگان باعث پیشرفت شما هم میشود و مانع از سر ریزی مشکلات آنها به جامعه شما میشود.

۴- روابط خصمانه با همسایگان:
جنگ یا فشارهای خارجی یا دخالت در کشورهای دیگر می‌تواند منابع یک جامعه را تحلیل برده و به فروپاشی آن کمک کند.

۵- وابستگی به روابط تجاری:
اگر جامعه‌ای بیش از حد به واردات وابسته باشد، قطع ارتباط با شرکای تجاری می‌تواند فاجعه‌بار باشد.

۶- نحوه استفاده از ابزارهای سیاسی،اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی برای حل مشکلات:
مشارکت جامعه در تصمیم گیری های جامعه از طریق نمایندگان خود و تصویب قوانین تاثیر گذار برای خروج از مشکلات .اگر جامعه ای دیکتاتوری باشد دیکتاتور امکان استفاده از این ابزارها را سلب کرده و مانع از تصمیم گیری های درست و به موقع میشود.

در نهایت دایموند معتقد است که پاسخ‌های اشتباه اجتماعی و سیاسی جامعه و رهبران سیاسی به مشکلات ،عامل اصلی فروپاشی جوامع است.یعنی اینکه رهبران و مردم آن جامعه آیا قادرند مشکل را شناسایی و با آن مقابله کنند یا خیر.
از دیدگاه دایموند جامعه ای موفق میشود تا بحران را پشت سر بگذارد که:

۱.تهدیدها را زود تشخیص بدهد

۲.به طور منطقی و خلاقانه به آنها پاسخ دهد

۳.ارزشهای فرهنگی و ساختارهای خود را در صورت لزوم تغییر دهد

او تضاد منافع درونی را مهمترین عاملی می‌شمرد که یک جامعه نمی‌تواند موارد بالا را مدیریت کند. دایموند عقیده دارد که تنها راه مدیریت تضاد منافع دموکراسی است.

با این توضیح کوتاه به بررسی جامعه ایران میپردازیم تا ببینیم آیا جامعه ایران در حال فروپاشی است یا خیر.

۱.در سالهای گذشته میزان تخریب محیط زیست به شدت افزایش یافته و ایران در معرض یک فروپاشی زیستی ناشی از نابودی جنگل ها،پایان یافتن آبهای زیر زمینی و فرونشست زمین و در نتیجه غیر قابل زیست شدن جغرافیای ایران،دفن زباله ها بدون بازیافت در زمین،عدم تصفیه فاضلابهای شهری و صنعتی و ریختن آنها در رودخانه ها و چاهها،بیابان زایی وسیع در ایران و غیر قابل زیست شدن خیلی از مناطق ایران باعث یک فروپاشی زیست محیطی شده است که در آینده نزدیک میلیونها نفر از مردمان ایران را دچار آوارگی داخلی خواهد کرد.

۲.همزمان با تخریب محیط زیست توسط دولت و مردم در ایران ،تغییرات آب و هوایی هم به این فاجعه کمک میکند.کاهش بارندگی در ایران و گرمایش جهانی باعث افزایش درجه حرارت در ایران شده و به خشکی بیشتر ایران انجامیده است.ما شاهد مهاجرت های زیاد از استانهای سیستان و بلوچستان،کرمان،یزد،هرمزگان،خراسان جنوبی و اصفهان هستیم و بزودی خیلی از این مناطق خالی از سکنه خواهد شد و فشار زیادی را به مناطق خوش آب و هوا و شهرهای بزرگ خواهد آورد.این فاجعه در سالهای آینده باعث بحرانهای زیادی در ایران خواهد شد و جنگ آب و زمین را پدید خواهد آورد.

۳.کشور ایران در داشتن همسایه های متمدن همیشه با معضلات زیادی مواجه بوده.دو کشور افغانستان و پاکستان با هزاران کیلومتر مرز عملا بدون قانون اداره میشوند و در وضعیت اسفناک اقتصادی و اجتماعی قرار دارند .مشکلات این دو کشور شامل موجهای مهاجرت،مواد مخدر،تروریست،جرم و جنایت و…است که همیشه مشکلات شدیدی را برای جامعه ایران فراهم میکند.از سمت غرب نیز عراق قرار دارد که آن هم در وضعیت جنگی و ناامنی هستند و هزاران اسلحه از طریق عراق وارد ایران شده و عملا خیلی از مردم را مسلح کرده و همینطور قاچاق کالا بصورت گسترده در مرزهای ایران و عراق در جریان است که باعث تضعیف شدید اقتصاد در ایران شده است.

همچنین در جنگ با عراق مقدار زیادی از مناطق ایران تخریب شد که هنوز هم باز سازی نشده است.

علاوه بر آن دخالت حکومت ایران در کشورهای منطقه و ایجاد گروههای تروریستی ناامنی شدیدی را در کشورهای اطرلف ایران پدید آورده که دیر یازود مشکلات ایجاد شده دامن جامعه ایران را هم خواهد گرفت.گسترش گروههای تروریستی اسلامی در داخل کشور ایران از مهمترین تهدیدهاست.

تمام این عوامل باعث میشود که ما در سالهای آینده با معضلات زیادی در ایران در مورد همسایگان روبرو باشیم.

۴.جامعه ایران به شدت از چرخه تولید صنعتی در جهان عقب افتاده و صادراتی جز مواد خام ندارد و کشور به شدت به واردات وابسته است.از مواد غذایی تا کالاهای صنعتی و ماشین آلات .این روند در صورت ادامه باعث فقیر شدن ایرانیان و فروپاشی اقتصادی خواهد شد.حکومت ایران به شدت ناکارآمد است و تمام منابع کشور را هدر داده است و جامعه ایران در حال سقوط و فروپاشی اقتصادی است.

۵.سستم سیاسی ایران در رده بندی سیستمهای سیاسی جز سیستمهای توتالیتر است که علاوه بر آن مذهبی نیز هست.این ترکیب باعث ایجاد یک سیستم کاملا بسته با افراد محدود شده است که مشارکت را برای اکثریت مردم ایران غیر ممکن کرده است.سیستم سیاسی ایران و مردم ایران دو جزیره جدا هستند که همدیگر را درک نمیکنند و امکان حل معضلات سیاسی ،اقتصادی و اجتماعی در این سیستم وجود ندارد و این بن بست سیاسی روز به روز ایران را بیشتر در خود فرو میبرد و مشکلات ایران را انباشته میکند.ادامه این وضعیت منجر به بن بست خواهد شد و جامعه ایران را به یک جامعه عقب مانده از لحاظ رشد و توسعه تبدیل میکند.

از طرفی دیگر اپوزیسیون سیاسی ایران نیز دچار زوال و چند دستگی و بی تصمیمی است و هیچ راهکار موثری را برای خروج از این بن بست ارایه ننموده و عملکرد موثری هم نداشته است.

جامعه و سیستم سیاسی ایران نمیتواند به تهدیدات درست پاسخ دهد و تصمیم بگیرد،راهکاری مشخص برای خروج از بحرانها وجود ندارد و معضلات فرهنگی و هنجاری قابل اصلاح نیست و توهمی بنام خود برتر بینی ایرانی و تمدن برتر جامعه ایران را فرا گرفته و معترف به سقوط تمدنی خود نیستند.از طرفی هم افرادی توهم برتر بودن فرهنگ و تمدن باستانی ایرانی را در واکنش به سیستم دیکتاتوری مذهبی به روان ایرانیان نشانه گرفته اند که این خود باعث ندیدن اشکالات و به بن بست رسیدن و نبود راهکار مناسب شده است.

تمام این موارد نشان از بحرانی بزرگ در جامعه ایران دارد و هر لحظه هم عمیق تر میشود.

سیستم سیاسی پاسخگوی مشکلات جامعه نیست،جامعه توان تغییر روند امور را ندارد ،اپوزیسیون توان ارائه راهکار مناسب عملی را برای خروج از بحران ندارد ، روشنفکران در فکر بازیابی تمدن باستانی خیالی ساخته شده در ذهن های خود هستند و راهکار امروزی ارائه نمیدهند و این جامعه روز به روز در باتلاق مشکلات و معضلات فرو میرود.

با تشدید خشکسالی و بی آبی و غیر قابل سکونت شدن خیلی از مناطق ایران ،موجهای مهاجرتی ایجاد میشود و با پایان یافتن صادرات نفت ، ایران به کشور فقیر و عقب مانده تبدیل خواهد شد و ساختار تمدنی ایران با فروپاشی مواجه میشود.

طبق نظریه جرد دایموند ایران تمام موارد یک جامعه ای که در حال فروپاشی است را دارا میباشد و در صورت ادامه و نبود راه حل و این جامعه نهایتا دچار هرج و مرج و فروپاشی خواهد شد.
البته این بدان معنا نیست که در آینده ای نزدیک جامعه ایران فرو می پاشد،بلکه این جامعه با این مشکلات پتانسیل فروپاشی را دارد و در صورت ادامه وضع موجود جامعه ایران از قافله تمدن و پیشرفت ، روز به روز عقب تر می افتد و شانس فروپاشی اش افزایش خواهد یافت.

پایان

*کتاب “فروپاشی: جوامعی که انتخاب کردند شکست بخورند یا بقا یابند”.اثر جرد دایموند
“Collapse: How Societies Choose to Fail or Succeed”.Jared Diamond

*دکترای علوم سیاسی ،نویسنده و تحلیلگر